Heemkundekring De Baronie van Cranendonck
Bezoekadres:
Schepenhuis (1ste verd.)
Markt 28
6021 CE Budel
1ste en 3de donderdag van
14.00-17.00 uur en van
19.00-22.00 uur
De Heemkundekring die nu de naam ‘De Baronie van Cranendonck’ draagt, is opgericht te Budel op 5 november 1957
Heemkundekring ‘De Baronie van Cranendonck’ stelt zich ten doel de kennis van het cultuurhistorisch erfgoed van de gemeente Cranendonck te behouden, over te dragen en toegankelijk te maken voor alle geïnteresseerden. Waar dit erfgoed bedreigd wordt, zal Heemkundekring ‘De Baronie van Cranendonck’ zich inspannen voor het behoud van het erfgoed. Onder cultuurhistorisch erfgoed verstaan wij alle verworvenheden die in heden en verleden een bijdrage hebben verleend aan onze leef-, woon- en werkomgeving.
Huisvesting: Op de zolder en eerste verdieping van het Schepenhuis: Markt 28 6021CE Budel.
Kadasterkaart 1832 Gemeente Maarheeze
De gemeente Maarheeze (Brabants: Màres) heeft meerdere grenswijzigingen gekend. Ze werd ingesteld in 1810, doch in 1925 werd de gemeente Soerendonk-Sterksel-Gastel met deze gemeente samengevoegd tot de nieuwe gemeente Maarheeze. Deze werd in 1997, met uitzondering van Sterksel, gevoegd bij de gemeente Budel, welke in 1998 de historische naam Cranendonck kreeg. Het dorp Sterksel is overgegaan naar de nieuw gevormde gemeente Heeze-Leende.
Maarheeze wordt het eerst genoemd in 1223, wanneer het gebied in leen wordt gegeven aan de Heer van Heeze. Het gebied werd in 1242 geërfd door Engelbert van Horne. Vermoedelijk was hij het die tussen Maarheeze en Soerendonk een kasteel liet bouwen met de naam ‘Cranendonck’. In 1421 waren Maarheeze, Soerendonk, Gastel en Budel reeds verenigd in twee ‘schepenbanken’, die verantwoordelijk waren voor zowel het bestuur als de rechtspraak.
In de jaren daarna komt het kasteel met het omliggende grondgebied in handen van verschillende eigenaars, waaronder Anna van Egmond. Zij was de eerste vrouw van Willem van Oranje. Nog steeds behoort ‘Baron van Cranendonck’ tot een van de vele titels van Z.M. Koning Willem-Alexander. In 1673 werd het kasteel door de Fransen verwoest.
In 1938 werd de gemeente Maarheeze eigenaar van Landgoed Cranendonck. De villa die er in de loop der tijd was bijgebouwd werd het bestuurlijke centrum.
De kern Maarheeze is, zoals eigenlijk alle kernen in Cranendonck (behalve Budel-Dorplein), ontstaan als een esdorp. Van ouds was Maarheeze een landbouwdorp; oude akkercomplexen omringden de kern. Na de Tweede Wereldoorlog kwam er een overgang naar de industrie met vestigingen van o.a. N.V. Philips, N.V. Nolte en N.V. Seven-Up.
In de loop van de tijd heeft Maarheeze zich flink uitgebreid, echter niet in relatie met de oorspronkelijke structuur van de kern rondom de kerk (oud Maarheeze). De uitbreiding heeft vooral plaatsgevonden in nieuwe woonwijken tussen de snelweg A2 en de spoorweg Weert-Eindhoven.
Tijdens de carnavalsdagen noemt Maarheeze zich ‘Muuzegat’. De naam van carnavalsvereniging ‘De Muuzevangers’ is een knipoog naar de legende van Sint Gertrudis van Nijvel, naar wie de R.K. kerk in Maarheeze is vernoemd. Gertrudis is traditioneel de heilige die wordt aangeroepen bij muizen- en rattenplagen.
Een jaarlijks terugkerend evenement in het dorp is de wielerronde ‘Mijl van Mares’ die zich mag verheugen in een grote regionale naamsbekendheid.
Kadasterkaart 1832 Gemeente Budel
Gemeente Budel
De vroegere gemeente Budel bestond uit de kerkdorpen Budel-Dorp en Budel-Schoot en sinds 1892, met de komst van de zinkfabriek, ook Budel-Dorplein.
Met ingang van 1 januari 1997 fuseerde de gemeente Budel met de gemeente Maarheeze (Maarheeze-Soerendonk-Gastel) tot de huidige gemeente, die in 1998 de historische naam Cranendonck kreeg. Het gemeentebestuur van Cranendonck zetelt in Budel.
Schepenhuis
Het vroegere dorpsbestuur zetelde in het Schepenhuis, gebouwd in 1772 naar ontwerp van de Boxtelse landmeter Hendrik Verhees. Volgens dit plan was de benedenverdieping een overdekte marktplaats met een ruimte voor de brandspuit. Op de eerste verdieping waren de kamers van het dorpsbestuur. Tot 1966 heeft het Schepenhuis dienst gedaan als gemeentehuis van Budel. Het gebouw staat op de lijst van rijksmonumenten en is in fasen gerestaureerd; in 1982 werd het heropend. Heemkundekring ‘de Baronie van Cranendonck’ beschikt over een ruimte op de eerste verdieping en over de zolderverdieping als heemkamer.
In het Schepenhuis is de grote historische maquette van Budel anno 1832 te bewonderen. Daarop is duidelijk te zien dat Budel een kransakkerdorp was met veel toponiemen.
Zinkfabriek
De Budelse zinkfabriek werd in 1892 gesticht op een afgelegen heideterrein. Hieraan zijn de namen van Lucien en Emile Dor en François Sepulchre verbonden. De Budelse zinkfabriek werd opgericht onder de naam: Société Anonyme des Zincs de la Campine of, in het Nederlands: Kempensche Zinkmaatschappij (KZM). In de omgeving van de fabriek lieten de gebroeders Dors huizen en voorzieningen voor de arbeiders bouwen; zo ontstond Budel-Dorplein. In april 2011 werd de fabrieksnederzetting Dorplein en omgeving aangewezen als beschermd dorpsgezicht.
Bekendste inwoner
De bekendste inwoner van Budel is dokter Antonius Mathijsen, internationaal vermaard vanwege zijn uitvinding van het gipsverband. Mathijsen werd in Budel geboren op 4 november 1805. Hij doorliep de Latijnse school in Weert en studeerde daarna voor arts aan de Militair-Geneeskundige School in Utrecht. In het militair hospitaal van Haarlem bedacht Mathijsen in 1851 dat een verband doordrenkt met gipspoeder en water binnen enkele minuten uithardt en zo een goede stabilisatie van de botbreuk bewerkstelligt. Tijdens zijn leven ontving Mathijsen vele internationale eerbewijzen voor zijn uitvinding. Hij overleed in 1878 op 72-jarige leeftijd in de Belgische plaats Hamont. Budel kent sinds 1946 het Dr. Antonius Mathijsen-monument.
Kadasterkaart 1832 Gemeente Soerendonk
Tot 1925 was Soerendonk een kleine plattelandsgemeente bestaande uit de kernen Soerendonk, Gastel en Sterksel. De gemeente bestond toen uit twee geheel afzonderlijke delen, welke door de gemeente Maarheeze gescheiden werden. In 1925 fuseerden Soerendonk en Maarheeze tot de gemeente Maarheeze. Bij de gemeentelijke herindeling in 1997 ontstond de nieuwe gemeente Cranendonck. Deze nieuwe gemeente bestaat uit zes kerkdorpen: Budel, Schoot, Dorplein, Maarheeze, Soerendonk en Gastel.
In 2007 werd Soerendonk verkozen tot het ‘Leukste gat van Nederland’.
Soerendonk was vroeger een typisch landbouwdorp. De bevolking probeerde door kleinschalige landbouw en veeteelt het hoofd boven water te houden. Verharde wegen bestonden nog niet. Via zandwegen konden de boeren met paard en kar hun akkers bereiken. Deze stukken land dragen al van oudsher een veldnaam, zoals Eeuwsels, Moosten, Vloeten en Elzen. Deze toponiemen staan al op de eerste kadasterkaarten. Op de Molenheide stond de graanmolen, een kasmolen, die zowel Soerendonk als Maarheeze bediende.
Kenmerkend voor het kerkdorp Soerendonk zijn de diverse oude dorpsbrinken met hoge eikenbomen. Rond deze driehoekige pleintjes lagen vroeger typische Brabantse langgevelboerderijen.
De huidige gemeente Cranendonck is vernoemd naar Kasteel Cranendonck. Dit tussen Maarheeze en Soerendonk gelegen kasteel van de heren van Cranendonck stamt uit omstreeks 1250. De mogelijke bouwer is ene Engelbert van Horne, die tot een zijtak van het geslacht Van Horne behoort. In 1673 werd het door de Fransen grotendeels verwoest. Het goed kwam na verkoop, vererving en huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Buren aan het Huis van Oranje. In 1820 werden veel van de kroondomeinen verkocht en kwam Cranendonck in particuliere handen. In 1899 werd de voormalige hoeve bij het kasteel gesloopt en op de fundamenten verrees een villa die in 1938 door de gemeente Maarheeze werd gekocht. Van 1940 tot 1996 was de villa in gebruik als gemeentehuis van de gemeente Maarheeze. In 2009 zijn de contouren van de fundamenten van het middeleeuwse kasteel bovengronds zichtbaar gemaakt. Het huidige ‘kasteeltje Cranendonck’ doet tegenwoordig dienst als trouwlocatie, ontvangstlocatie en expositieruimte van de gemeente Cranendonck.